Хамгийн шимтэй идээ бэлтгэхийг шүүс тавих гэнэ. Манай монголчууд эртнээс эдүгээ болтол хамгийн их хүндтэй зочиндоо шүүс тавидаг зуршилтай. Бүхэл хонины шүүс: Өвчүү, богино хавирга, гэдэс дотор, шийрээс бусдыг чанаж тавихыг хэлнэ. Шүүс чанах ёсон: Есөн тамгат том тогоотой хүйтэн усанд (ууцнаас бусад) махаа үеэр нь буюу зарим газар мөчөөр нь салгаж хийгээд давсыг нь тааруулж (зарим газар бас жаахан цагаа нэмэн) зөөлөн галаар чанахдаа байн байн эргүүлж шүүрхийгүй болсон хойно гаргаж таваглаж тэвшлэнэ. Махны амтыг бууруулахгүйн тулд гэдэс дотор толгойг тусгай...

Төрөл садан сүлбээ
Манай дээдэс  төрөл саданы холбооны талаар тун оновчтой бөгөөд маш баян дуудлагыг зохион үлдээжээ.Хэрэв давхар тодотголыг оруулахгүйгээр нэрлэвэл монголд ах, дүүгийн холбоо сүлбээг илэрхийлсэн 7100 гаруй дуудлага, давхар тодотголыг оруулбал түм гаруй дуудлага байгаа ажээ.

Төрөл: Эцгийн талын нэг овог угсааны ясан төрлийнхнийг хэлнэ.
Садан: Эхийн болон нагац,авга,эгч,хүргэн болон тэдний   үр 
              хүүхдүүд  орно.
              Мөнхүү саданг ч цусан төрөл гэх нь бий.
Сүлбээ:Холын садан, дам садан ч гэдэг. Эцэг эхийн холын
              төрөл  садан,өөр овгийн ойрын ха...

Манай улсын умар зүгийн ой тайгад цаа буга маллаж амьдардаг хэсэг ардыг, ардын хувьсгалаас хойш манай утга зохиол, ярианы хэлэнд Цаатан гэж нэрлэх боллоо. Хувьсгалаас өмнө нийтэд нь Тагна урианхай гэж нэрлэдэг байсан боловч тайгын иргэд, Соёд урианхай гэж ялгах явдал ч байжээ.

Өөрсдийгөө Уйгар хэлтэй, Уйгар угсааны Духалар /Тува/ хүмүүс гэдэг. Цаатан ардын эрхэлдэг гол аж ахуйн нь цаа буга билээ. Цааг гэрийн болгож эрхэлсэн нь одоогоос хэдэн мянган жилийн өмнийн хэрэг бөгөөд чухам хэдий үед хаана үүссэн тухай мэдээ баримт одоохондоо үгүй байна.

Бух цааг-этэр, хөн...

Амьтны шаант ясны нарийн үзүүрт орших жижиг цул яс (зарим газар шаа гэдэг). Малын шагайн алц, таа, бөг, цөг гэсэн нэрийг манай ард түмэн хонь, морь, тэмээ, ямаа хэмээн нэрийдэж, үр хүүхдээ малд хайртай болгон хүмүүжүүлэхийн үүднээс шагай зориуд засч тоглоом болгон ашиглаж ирснээ оньсголсон байна.

Шагайн наадмын агуулга, төрөл хэлбэрийг илэрхийлсэн өвөрмөц үгээр монгол хэл баялаг. «Эрхийн чинээ биетэй Эрдэнийн дөрвөн талтай» хэмээн шагайг монгол ардын оньсогонд зүйрлэн өгүүлсэн бий. Шагайн наадам олон төрөл хэлбэртэй.
Тухайлбал: шагай харвах нь нум сумаар харвахын гэрийн сургууль ю...

Гар, хөлийн шар усанд:

• Утаатай шар эсгий сайн хужиртай усанд удаан буцалгаад бүлээн болгон аль шар ус хүрсэн цэг, газартаа тавьж боох
• Тэмээний хөх хорголыг түлж үнсийг нь гүүний сүүнд зуурч, бүлээн болгон, хүүдийнд хийж боовол сайн.
• Агь өвсийг шинэ ургасны дараа буюу унах үед буцалгаж ханд хийж шавших, наах сайн.
• Багалуурын цэвэр түлсэн үнсийг аагтай хар цайнд зуурч мааралд боож бүлээнд нь шавших ба боох.
• Агины буурцаг, зээргэнэ, сайн хужир гурвыг буцалгаж утаатай шар эсгийд шингээн халуун бүлээн боовол сайн.
• Гар хөлд шар ус хурж өвдөхөд хонины илгийг хэд хэд ...

Монголчууд эрт цагаас хүн малын элдэв өвчнийг таньж оношлох, эмчлэх, сэргийлэх арга туршлага эзэмшжээ. Монгол оронд хугарсан ясыг эвлүүлж барих, мултарсан үеийг оруулах, гэмтэж доргисон эрхтнийг засах, халаах, төөнөх, зүүлэх, рашаан усаар тойлох, хурсан муу цусыг ханаж гаргах, элдэв өвчин эмгэгийг тохирох эм тан, хоол ундаар анагааж байлаа. Түүнчлэн өвчнийг анагаахдаа сэтгэл санааны хүчийг олонтаа ашиглаж байв. Үүнийг монгол оронд дом шившлэгийн засал бие даан хөгжсөний илрэл гэлтэй. Энэ бүхэн хэдэн зууны тэртээгээс заншил болсон юм. «Хар домын» сударт тэдгээрээс нэлээд тусгажээ. Хүзүү хөшин хуяантваас гуа сайхан эдийг өмнө нь тавиад түүний зүгт гурван гурав ес мөргүүлээд өвдсөн газрыг цагаан эдээр арчаад тэр эдийн зүгт сацал барьж өргүүлбээс сайн. Хулгана ярыг хулгана өдрийн хулгана цагт эхнэр хөнгөрсний муу юмыг булсан түүний дээрх шорооноос авч ярыг үрээд тагтааны баас хүхэр хоёроор шавбаас сайн. Хамрын цус гаран эс зогсвоос агьтай буцалгасан цагаан занданг тосонд хайлаад түрхвээс сайн. Архины шар эс зохивоос хөх арвайг танчилж буцалгаад усыг ууваас сайн. Басхүү ямарваа арвайн ишийг үе үе буцалгаж ууваас сайн. Ер эдгэж ядсан шарханд зарааны үс, улаан, цагаан занданг тосонд хайлаад түрхвээс сайн. Гөгий гарсанд ямарваа малын халуун баас сайн. Шөнөд нойр эс хүрвээс хүний оройн үс, морины сүүж, хар тос гураваар хамрын баруун нүхийг утваас сайн гм.

-Толгой байн байн өвдөхөд шүдлэн хонины толгойг битүүгээр нь хуйхалж хярваслаж гүзээнд нь бага зэрэг устай гэхдээ уг толгойн хамар, завьж, чих, нугасны нүхээр хийний эм, эсвэл саримсаг, ногоо, давс хийж амыг сайн боогоод, удаан цагаар усанд давхар чанаад гүзээн доторх шөлийг тухлан сууж уух ба мах, тархийг идвээс сайн. Үүнийг 4-7 удаа хэрэглэвээс магад эдгэж болно. -Тархи, толгойн гэмтэлтэй хүнийг тэгш дэвсгэр дээр завилуулж суулган толгой руу нь хүйтэн ус хийх ба бие уруу ус цутгах. -Ногоон үзмийг буцалгаж уулгаж идүүлбэл тустай гэдэг.  - Толгойн хуурай, нойтон шархлаанд улаан үхрийн баасыг газар хүргэлгүй аваад галын нурманд түлж үнсийг шар тосонд зуураад түрхвээс эдгэж болзошгүй.  - Толгой өвдөөд байвал таналзуурын /чамархай/ судсыг чанга, удаан дарвал намдана.  - Том хүний хожгорт хэрээний үс, махыг шалз чанаж шавших, эсвэл далын тос, тарагны шар тос түрхэх сайн нөлөөтэй.  - Толгойн зарим өвчинд гүргэмийг тангийн ёсоор уувал сайн.

-Нэг нүд хараар өвдөхөд гурван настай ухны цөс авч, усанд хольж түрхэх зүгээр.  - Хараагүй нүдэнд сүүдэрт хатаасан сарьсан багваахайн махыг нүдэж бага бага хийвээс хэзээ нэг цагт хараа орж магадгүй.  - Нүд хараар их өвдвөл янгирын цөсийг сайн хатаагаад усанд дэвтэээж зовхинд багахан түрхэх сайн.  - Мөн муурын цусыг муутгалгүйгэээр сүүдэрт хатаагаад сайн нунтаглаж нүдний цагаан ба мах ургаж бүрхсэнд хийхэд эдгэрэх тохиолдол бий.  - Нүдний цагаан ба хараар өвдсөнд шилүүсний бөөр хатаагаад хусаж хийвээс сайн нөлөөтэй.  - Нүдний цагаанд туулай ба чандаганы дөрвөн үүдэн шүдийг сайн цэвэрлэж ариутгаад төмөр улайтган түлж нягт хэлхээд нунтгийг нь чимхэж цагаанд нь оноож өдөр бүр бага багаар үргэлжлэн хийх ашигтай.  - Нүдний цагаанд зээргэнэ өвсийг түүж нар, салхи үзүүлэлгүй хатаагаад түлж, үнсийг нь шүдлэн хонины уургаар зууран, хэсэглэн тавьж хатаагаад тавивал сайн. Хамрааар татваас нүд толгойн өвчинд сайн нөлөөтэй.  - Хөх давсаар амаа зайлж нүдээ арчихад шүд бэхжиж, нүд харахад саруул болно. -Туулайн элэгний шүүсийг хүний сүүтэй хольж түрхвэл нүд бүрэлзэхэд тодруулдаг.  - Нүдний цагаан авахад хар шавагны идээ 3-7 г маш сайн нунтаглаж бага багаар гурван удаа хийж 10-15 минутын дараа хөвөнгөөр нүдээ сайн арчиж хийсэн зүйлээ ав. Үлдвэл муу, дараа нь цэвэр хүйтэн олон харвал эдгэх тохиолдол бий.  - Хунлин сэрэв гэдэг гонзгой хэлбэртэй ургамлаар нүдээ арчвал сайн /шар будагтай/.  - Ямааны халуун элэг сайн. Хэрэглэхдээ түүхийгээр нь нүдээ даруулж боох, хөхүүлэх нь зүйтэй.  - Нүдэнд өт цацагдмагч урсгал усанд нүдээ харж угаах сайн.  - Нүд чулуунд цохиулж гэмтэхэд хадны хагийг хүний сүүнд зуурч түрхвэл зүгээр.  - Туулайн ястай нь хатаасан махны нунтгийг тахианы шөлөөр даруулж уухад нүдэнд сайн.  -Алтан хараацай шувууны цөс дусаах сайн.  - Нүдний хараа муудахад цагаан зээрийн цэнхэр оонын халуун цус уувал сайжирдаг.  - Нүднээс нулимс байнга гарваас хар хонины уургийг хургалж байхад нь аваад хийвэл сайн.  - Нүдний хөшсөн, аргасанд 3 настай ухны цөс авч усанд зуурч зовхинд шүршвээс сайн  - Хараар харанхуй болсон нүдийг амьд могойгоор жигнэхэд хараа ордог. Харин могойгоо усанд амрааж байн байн жигнэдэг гэнэ.

-Шүд өвдвөөс туулайн халуун цөс түрхвэл эдгэх ба бөхжих.  - Гавартай саримсаг шүдэндээ шавж боовоос сайн.  - Шүдний өвчинд бургасны мөөгийг усанд зөөлөн буцалгаж хөргөөд түрхэх ба зайлах сайн.  - Шүд хорхойтох буюу буйл багалзуураар хавдахад хонины халуун сүү уух сайн.  - Шүдний өвчнөөс сэргийлэхдээ чихэр, чихрийн төрлийн хүнс багаар хэрэглэж, өглөө оройд байнга хатсан ааруул, хурууд идвээс шүд бэхжинэ.  - Төмс, цагаан гаа, загийн үр, хөх давс 4-ийг адил хэмжээгээр хольж чанаж шүдээ зайлбал шүдний өвчинд сайн.  - Шүдний өвчинд зэрлэг цахилдаг чанаж зайлах сайн.  - Шүд өвдөхөд перец, давс хоёрыг хольж сайн нүдээд зуувал сайн.  - Хорхойтсон шүдийг лантанзын үрээр утдаг.  - Хүний шүд ихэвчлэн дараах байдлаар өвдөж өвчилдөг. Үүнд: • Жинхэнэ унах гэж өвдөнө. • Дороос даарснаас болж өвдөнө. Энэ нь буйл өвдөж хавдах, ихээхэн янгинаж өвдөнө. Үүнд доод биеэ сайн дулаалбал амархан зүгээр болдог. • Буйл хавдан янгинаж, чихэээр хааяа их бага хатгаж байвал хийгээр өвдөх гэнэ. Хонины махаар гурван хуушуур хийж эмчилнэ. Нэг хуушуураа марльд боож өвдсөн газартаа гаднаас нь жин тавина. Нөгөө хоёрыг нь шүдээрээ хазаж удаанаар жигнэх маягаар иднэ. Ингэвэл өвчин аажмаар эдгэнэ. • Хөөрөлтөөр буйл хавдсаныг сойзоор угааж болно. Эсвэл чигчилж цус гаргаж болно. Үүнийг тэмээний хөх хорголын үнсийг марльд боож шүлсээрээ дэвтээж нөгөө хавдсан буйлан дээрээ тавьж хөхүүлэхэд хагарч, цус гарч эдгэнэ.  -Шүд өвчлөхөд зэрлэг цахилдагны үндсийг ухан авч, хандалж амаа зайлах сайн.  - Шүд өвдсөнд гавар, сармисаг 2-ыг цуг нухаж, гарын үзүүр хүрсэн газар шавж боовоос эдгэнэ.  - Арцыг усанд хийж хандлан хандыг сойзон дээрээ дусааж шүд ба амаа угаах хэрэгтэй. Харин залгиж болохгүй. Өдөрт 1-ээс дээш угаавал өвчин эдгэх ба шүд бэхжих талтай.  - Шүд хорхойтовоос, буйл, багалзуур хавдваас, хонины халуун сүү уух, бас дариар зайлбаас сайн.  - Шүд өвдвөөс тэр талыцн хөлийн нарийн шилбэний дээрх судсыг бяцхан төөнөвөөс бас эдгэрдэг явдал бий.

-Чихний дүлийд ямар нэг эвэр, сүүл бүхий бүтэн голиог хатааж нунтаглаад зэс саванд шар тос хийж, ногоон болмогц нийлүүлж зуураад, нэг сар хэртэй болгоод чихний нүхэнд өдөр бүр дусааж хөвөнгөөр бөглөн зохих эмийг уулгана. Ингэхдээ биеийн хүчний хүнд ажил хийх, айраг уух зэргийг цээрлэж гамнаваас үр дүнгээ өгөх юм. ...

Энх амгалангий цагаан шүхэр: Хамаг амьтан амгаланг хүсэх ялгал үгүйн, харилцан туслалцах ариун үйлсийн мяндсан самбайг намируулж, хатуу аюулын халуунаас хамгаалах сэрүүн сүүдрийг буулгагч, халамжит энх тайвны цагаан шүхэр нь анх дахь өлзийт тэмдэг. Энх амгалангийн алтан загас: Аливаа угсаа шүтлэгийн олон орны их мөрнүүд, амар жаргалантайгаар хамтран орших зорилгын далайд нийлэлдсэн аюул зовлонгоос урьдчилан сэргийлэх хоёр нүдээ ширтсэн амарлингуй тайвны алтан загас нь хоёр дахь өлзийт тэмдэг. Энх амгалангийн алтан бумба: Хамаг дэлхийн амьтаны зол заяны эрдэнэсээр бүтсэн, хайр амь насыг уртасгах, мөнхийн рашаанаар дүүрсэн, хамаг жаргал хүссэн тэр бүхний хүслийг хангагч халуун найрамдлын алтан бумба нь гурав дахь өлзийт тэмдэг. Энх амгалангийн цагаан лянхуа: Үр бүтээл цог жавхлангийн сайхан өнөрийн хүчээр, үнэнч шударга хүмүүсийн зөвийг биедээ цуглуулж, үйлс жаргалын балын баяр хуримаар цэнгүүлэн тэтгэгч өнөд энх амгалангийн лянхуа цэцэг нь дөрөв дэх өлзийт тэмдэг. Энх амгалангийн цагаан лавай: Элэгсэг найрамдал холбооны эрчимт амьсгалын үлээх чадлаар, энэ ертөнцийн хүмүүст яруу алдарын дууныг дуурсгаж, элдэв эргүү мунхагийн зузаан нойрноос сэргээн босгогч, энх тайвны цагаан лавай нь тав дахь өлзийт тэмдэг. Энх амгалангийн өлзийт утас: Газар бүрийн амьтны мөрөөдлийн алтан утсаар биелсэн, гарамгай соёлын харилцааны уран сүлжээгээр, гаслангуй төгс жаргалын олон нүд дурдсан гайхамшигт энх жаргалын өлзий утас нь зургаа дахь өлзийт тэмдэг. Энх амгалангийн ялагч дуаз: Үнэнийг шинжлэн олсон хурц оюуны эсэнд байгуулсан, үл зохилдох бүхнийг бүрэн ялагчийн тэмдгүүд тодорхой, үргэлжид жаргалын төлөөнөө шамдан зүтгэх сэтгэлийн ганжир төгс, үнэлж баршгүй энх амгалангийн дуаз нь долоо дахь өлзийт тэмдэг. Энх амгалангийн алтан хорол: Анд нөхдийн журамт амарлингуй аргын шижир алтаар бүтсэн, аюулт дайсныг сүрээр дарагч мянган хигээс яралзсан, агуу олонд тивд түгээмэл орчихоор тэтгэгч, амгалан тайвны алтан хүрдэн нь найм дахь өлзийт тэмдэг.

Монгол цаг тоолол Монголчууд хүйлэн хөх огторгуйг шүтэгч наран сарны явдлаар хэмжээлэн дэлхийн орчлын хугацааг тооцоолон, цаг улирлын бичгийг зохион ажил төрөлдөө хэрэглэсээр иржээ. Үүний зэрэгцээгээр ан амьтаны үржих төлжих, үс зүс нь гүйцэж, авлаж гөрөөлөх үеийг харгалзан мөчлөг болгодог нөн эртний заншил нь бас хадгалагдсаар явжээ. Түүний нэгэн жишээ нь эртний монголын аж ахуйн хуанли болно. Монголчуудын өвөг дээдэс жилийн эхийг онгон шүтээнээ тахин ангийн олзоо хуваан хувь хүртээдэг сарын нэрээр “хувь сар” гэж нэрлэн дараа дараагийн сард өвөрмөц нэр нэр өгч байжээ. Хэдий тийм боловч дорно дахинд өргөн дэлгэрсэн арван хоёр сарын нэрийг бас эртнээс хэрэглэж байсан байна. Хуучны монгол цаглабарын сарын нэр нь дараах болно. Үүнд: хувь сар, хожим сар, өвөөлжин сар, хөнөө сар, улар сар, сүүн сар, гур сар, буга сар, хуцан сар, шилэм сар, идэлгэ сар, хөхөөл сар болно. Монгол овогтнууд цаг тоолохдоо өвөл, намар, зуны зааг, хаврын эхэн сар зэрэг гурван янзын хуанлийг бий болгон хэрэглэж байсан гэж болно. Үүнээс өвлийн зул сарын баяр нь үлэмж эртнйи анчин гөрөөчин үеийнзаншил бөгөөд зун намрын заагт ёслох ёсолгоо нь цагаан идээ дэлгэрдэг цагийг эрхэмлэсэн явдал болно. Иймээс тэр үеийг “Сүүн сар” гэж нэрлэж байсан байна.

Есийн тооны бэлгэдэл - Даяар монголын есийн тооны бэлгэдэл нэн эртний үүсэлтэй. Бөөгийн ёсонд огторгуйд ерөн есөн тэнгэр байна гэдэг. - Ес барих /их тахил өргөх ёсонд зэхэж ес хоногийн турш хийх бөө мөргөлийн зан үйл/ Хүннү улсын ерөн есөн том овог, ерөн есөн алд цагаан хадаг, есөн үедээ цус ойртохыг нэн цээрлэх /ясан төрөлд, хуланц, элэнц, өвөг, эцэг бие (би), хүү, ач, жич, гуч/ - Есөн сүв (Дов тойрсон долоон сүв /толгойнд байрлах/,  доошоо харсан хоёр сүв) - Есөн ес наян нэгэн уньт монгол гэр - Есөн мэнгэ /хүний амин хэмнэлийн есөн жилийн давтамж/ - Монголчуудын есөн нүхт цацал - Есөн гариг (Адьяа, Сумьяа,Ангараг, Буд, Бархасбадь, Сугар, Санчир, Раах, Жидүн) - Есөн булгийн одохуй /бичгийн үе, сүүдэр халихыг ийн хэлмүй/. - Хүйтний ес / Өвлийн туйл нар буцах өдрөөс хойшхи наян нэг хоног. Балчир гурван ес, идэр гурван ес, хөгшин гурван ес гэж хуваадаг/. - Төрийн ёслолын есөн цагаан бэлэг / найман цагаан морь, Булган молцогтой нэг цагаан тэмээ/ - Есөн эрдэнэ /алт, мөнгө, шүр, сувд, оюу, номин, лавай, зэс, болд/ - Есөн идээ / хүргэн хөвүүн есөн зүйлийн тахилын идээг бэлэг болгон эсгий дээр тавиад хүүхний гэрт очдог/ - Есөн хөлт цагаан туг нь монголын төрийн ёслолын туг бөгөөд дайн тулааны цагт есөн хөлт догшин хар сүлд туг юугаан мандуулдаг байжээ.  - Тайчуудад хаягдсан Есүхэй баатрын хүүхдүүд есөн шарга морьтой үлдсэн. Тэмүжин есөн өдөр тэргүүн өндөрийн шугуйд тайчуудад баригдалгүй суусан, Чингис хаан итгэмжит шадар сайд нараа есөн ослоос хэлтрүүлэн соёрхдог зэрэг есийн тооны холбогдолтой олон зүйлийг дурдаж болно.

Монголчууд үндсэн өнгөнөөс цагаан, хөх, улаан, шар, ногоон, хар өнгийг тохирох, тохирох зүйлээр нь бэлэгшээж иржээ. Эдгээрээс цагаан өнгийг илүү бэлэгшээдэг.
Цагаан өнгө Төрийн туг цагаан өнгөтэй. Шинэлэх, цагаалахад цагаан өнгийг бэлэгшээж, цагаан идээг дээд өнгөнд  тооцдог.  Цагаан өнгийг буянт малынхаа сүүтэй холбодог. Хүний сайхан сэтгэлийг цайлган цагаан гэдэг.

Хөх өнгө Монголчууд хөх өнгийг мөнх тэнгэрийн өнгө гэдэг. Баруун монголчууд хөх тэнгэр минь гэж залбирцгаадаг. Улсаа хүртэл хөх монгол улс гэдэг нь мөнх тэнгэрийн ивээл доор байгаа орон гэсэн санаа юм. Ном зохиолоо хүртэл Хөх судар, Хөх дэвтэр гэж нэрлэжээ. Барьж золгодог хадаг маань хүртэл хөх өнгөтэй. Хөх зүсний эцэг малаар сэтэр тавьдаг ардын уламжлал бий.

Улаан өнгө Улаан өнгө гал голомтны бэлэгдэл. Монголчууд улаан зүсний малыг өөдрөг өсөн үржих сүргийн шинж тэмдэг гэж үздэг. Улаан зүсний бух, азарга, буур, ухна тавьж байжээ. Одоо ч улаан зүсний малд монголчууд хайртай. Мандах улаан нар, улааран байгаа тэнгэрийн хаяа гэж ярилцдаг. Жаргалтай хатны хацар улаан гэдэг. Царай нь улаан бутарч гэрэлтээд гэж жавхаатай, цог хийморьтойг хэлдэг.

Ногоон өнгө Монголчууд ногоон өнгийг газар дэлхийгээ, өвс ногоогоо, малынхаа бэлчээрийг ой модоо гэж бэлэгддэг. Шашны зан үйлд ногоон дарь эх гэж бий. Арц ногоон өнгөтэй. Арцнаас ариун зүйлгүй гэдэг. Нялх ногоо, оюу эрдэнийн өнгө цөм ногоон билээ. Өсөн үржих,  төлжин арвижахыг монгол хүн ногоон өнгөөр бэлэгддэг.

Шар өнгө Шар өнгө бол  нарны бэлгэдэл. Алтан шар нар гэдэг. Алтны өнгө шар.  Алтны дэргэд байгаа гууль шарлана гэдэг. Шар өнгө бас шарын шашны эрхэмлэдэг өнгө. Богд хааны өргөмжлөлийг шар өнгийн торго, шар цаасан дээр бичдэг байжээ.

Хар өнгө Хар өнгийг монголчууд муу юмны өнгө, гашуудал, бэлэвсэрлийн бэлэг тэмдэг болгодог. Муу санаатай хүнийг хөө шиг хар сэтгэлтэй гэдэг. Шарын шашин хар өнгийг муу зүгийн өнгө гэж үздэг. Монголчууд хар сүлдийг цэрэг дайны үед хэргэлдэг. Хар өнгийн хялгасаар туг хийж байв.
Хар өнгийг лам, энгийн хүн хо...

Эсгий туургатны нийгэм төрийн их баяр-эрийн гурван наадам нь эр хүний бие тэнхээг шалгах бөхын барилдаан, эрхий хурууны хэв мэргийг сорих сур харваа (нум сум), эр морины шандсыг шалгадаг өвөрмөц цэнгээн юм. Энэхүү баяр наадам нь нэн эрт бүр овгийн байгууллын үеэс эх үүсгэлээ олсон бөгөөд 1921 оны ардын хувсгал ялсанаас хойш Улс хувьсгалын их ойн баяр наадам гэгдэх болжээ.

Үндэсний бөх Бөхийн барилдаан нь Монгол угсаатны дотор цэрвүү барилдах, хөлөөр ташиж барилдах, зууралдан ноололдох зэрэг хэдэн янз бөгөөд эхнийх нь халхад түгээмэл, хоёр дахь нь өвөр монголд, гуравдахь нь буриад, дөрвөд ястны дотор дэлгэрсэн аж. Эдгээрийн аль шилдэг бүхний нь найруулан авсан монгол үндэсний нийтлэг барилдаан нь халх барилдаанд тулгуурлан төлөвшсөн орчин үеийн монгол барилдаан болно. Бөх барилдааны барилдах журам, мэх, ёс заншил нь их л нарийн бөгөөд барилдагчийн бяр самбаа ухааныг шалгах онцгой үйл, уран мэхийг эрхэмлэдэг урлаг юм. Монгол үндэсний бөх нь бөх бат, үзэсгэлэн төгөлдөр тусгай өмсгөлтэй байна. Жанжин малгай, зодог шуудаг, монгол гутал. Монгол үндэсний заншлаар бөхийн зөвлөгч болох засуулч бөхдөө зөвлөгөө өгөхөөс гадна 3, 5, 7-гийн даваанд бөхөө цоллодог. Бөх цоллох гэдэг нь тэр бөхийн алдар цолыг уран сайхнаар дуудан хийморийг нь сэргээх нарийн үйл юм. Бөхчүүдийг амжилтаар нь улс, аймгийн шилдэг бөхийн цолыг олгодог: 1.Начин  2.Харцага  3. Заан 4. Гарьд 5. Арслан 6. Аварга

Сур харваа Сур харваа нь харвах, намнах үйлээс балар эрт цаг, шинэ чулуун зэвсгийн үеэс үүсэн дэлгэрсэн бөгөөд анх үедээ хавчаахай нум хийдэг байв. Хүннүгийн үеэс нум сум хийх үйл нарийсч балар цагийн хавчаахай нумыг сайжруулж ирсэн. Тэр цагийн хүмүүс харвахдаа ч гарамгай ба нум сум харвах ёслол үйлддэг байсан гэж сурвалж бичигт олонтаа тэмдэглэгджээ. Он цагийн явцад ёслол заншил нь нэлээд дэвшиж, хэлбэр нь баяжиж, дүрэм журам нь улам боловсронгуй болж эрын гурван наадмын нэг болтлоо хөгжжээ. Сурыг цуваагаар харвах, багийн нийллэг, холч харваа зэрэг харвааны олон төрөл байдаг ба сурыг харвахдаа хол ойрын зайн мэргийг голчилно. Монгол харвааны үе гэж сонин заншил байдаг ажээ. Мэргэ, шил, ноё, баатар, далд, шувтрага мэргэ зэрэг олон үе бий. Үе болгонд дөрвөн харваач оролцоно. Жишээ нь: Мэргэ үед алдар цуутай харваачид, далд үед амжилт нь харьж яваа, шувтрага мэргэ үед удахгүй толгой дээр цахиур хагалах ирээдүйн аваргуудыг сонгож харвуулдаг гэнэ. Үнэхээр ч шувтрага мэргэ үеэс шинэ аваргууд төрдөг ажээ.

Морин уралдаан Морин уралдаан бол монголчуудын дунд үлэмж дэлгэрсэн тэмцээн юм. Монгол адуу бол холч хурдан агт тул хурдан морь эрдэнэ мэт эрхэмлэгддэг болсон аж. Морин уралдаан нь хожимдоо ихэд боловсорч, тусгай дүрэм журамтай болж, морь таних мэргэжил ч гүнзгийрсэн байна.  Тухайлбал: морь шинжих эрдэм боловсорч, морины шинжийн судар хүртэл бий болжээ. Сайн морь хурдан хүлгийн шинжийг мэдэх, морь уяж сойх арга, мэдлэгийг бүрдүүлэн морь уралдуулах наадмын өвөрмөц ёсыг бий болгожээ. Морьдын дотроос аль хурданыг нь сонгож, олон хоногийн өмнө сойж, өдөр тутам давхиулан сорьж бэлтгээд, нас насаар нь ялган газрын хол ойрыг тохируулна. Морьдыг азарга, их нас, соёолон, хязаалан, шүдлэн, даага гэж насаар ялгана. Тэднийг 6-13 насны хүүхэд, биеийн хөдөлгөөнд саад болохгүй, халууцахгүй, биедээ тохирсон хувцастайгаар унаж уралдана. Хурдан гарах, барианд ирэх үед «Түмний эх» дууг дуулдаг. Түрүүлсэн моринд «түмний эх», хамгийн сүүлд ирсэнд «бүрэн жаргал» цол өгч, морьдыг билэгтэй сайхан үгээр магтан шүлэглэж цоллодог. Уралдсан морьдыг тоогоор зааглан барианд оруулж бай шагнал өгдөг. Тасалбар болсон морийг мандал морь буюу тасалгаанд ирсэн морь гэж нэрлэн тусгайлан шагнадаг. Мөн баяр наадмыг хөгжөөн наргиантай болгоход зориулан уралдаанд хоцорсон даагыг «Баян ходоод» гэж нэрлэн түрүүлсэн дааганы хамт унасан хүүхэдтэй нь наадмын дэвжээн дээр гарган түрүүлсэнтэй адил бай шагнал өгнө.

...

Цам бүжиглүүлэх ёслол Жил бүрийн зуны сүүл сарын шинийн дөрвөнд Нийслэл хүрээний тахилын цам бүжиглүүлэх, Шинийн есөнд их цам гаргах, тахар дором залах, уулсын тэнгэр тайх зэрэг ихээхэн тахилга ёслол болоход бөх барилдуулдаг байв. Тахилын цам, их цам харайхад оролцогсод энгийн яамлах хурах ёсоор ирдэг. Харин бат-оршил өргөх ёслолд бол ихэд яамлах хурах ёсоор бараалхдаг аж. Хүрээний их цамд 108 баг гарах бөгөөд тэдгээр нь их төлөв 10 хангал тэдний нөхөд сэлт болно. Нөгөөх тахилын цамд нь21 дарь-эх гардаг аж. Харин шахав гэдэг нь өвлийн дунд сарын 29-нд болдог цам юм. Ерөөс цам хэмээх нь шашин, амьтан дайсныг дарах зан үйл бөгөөд энэ уншлага нь дэлгэрэнгүй (жахар жүдүг), дунд (жахар сүргү), хураангуй (дүгжүв буюу Чойжоогийн сор) гэсэн янз байдаг. Цам гэдэг нь Буддийн үлгэр домгийн уран сэтгэмжийн дүрүүдийг биетээр үзүүлж бурхан чөтгөр, буян нүгэлийг сүсэгтэн олонд ухуулах, шашин уран сайхны үзүүллэг юм. Монголд үлэмж дэлгэрсэн цамын төрөл нь: Их хөлгөний шашинтны урлагт дэлгэр гардаг арван хангал (догшид)-ын цам жахар цам буюу 21 дарь-эхийн цам болох Чогор хийгээд гэсэрийн цам, бухан цам зэрэг болно. Цам нь голдуу нэгэн онц туршил тааралдсан тээр саадыг арилгах зорилго бүхий болно. Монголын олон хүрээ хийдээс Да хүрээ, Эрдэнэ зуугийн цам гойд алдартай байв. Цам бүжиглүүлэх үйлс орон хүрээнд бүхий л нутаг усны эр эм, лам хар бүгд цугларан уул үзүүллэгийг үздэг байлаа. Мөн хошуу алслан явж цамд очих нь ч байв. Цам нь ихэвчлэн зуны сүүл хийгээд оны эцсээр тохиолдож байв.
  

Бөө мөргөл нь эхийн эрхт овог төрлийн үед бий болсон бөгөөд түүнд уул, ус, шүтэх зэрэг анхны сүсэг бишрэлийн хэлбэрүүд шингэсэн байдаг. Цаатан ардын бөө мөргөлийн ёс, хэв заншилд ч эдгээр зүйлүүд шингэсэн байдаг. Бөө мөргөл үүсэхийн хамт онгон савдагтай уулзаж ярилцдаг тусгай хүмүүс гарч ирсэн нь одоогийн бөө, удган нарын дээд овог байжээ. Бөө мөргөл харийн шашны шинжээр анх бий болохдоо тэр үеийн нийгмийн материаллаг ахуйгаас үүссэн тул үйлдэх ёс, эд хэрэгсэл цөм бөө мөргөлийн үүднээс тайлбартай болжээ. Цаатан бөөгийн малгай нь хүрэн өнгийн эдээр хийсэн, дотор талийг бөс давуугаар давхарласан, нүүрэн талын гол дунд хүний нүүр дүрслэн хатгаж, хоёр талд нь чихний дүрс хийнэ. Малгайн хоёр хажуугаар тус бүрд хоёроос гурван ширхэг хонх уяна. Малгайн дээд ирмэгээр 7-9 ширхэг бүргэд юмуу сойрын өд хатгаж, доод ирмэгт нь нүүр таглахуйцаар цацаг унжуулна. Заарин удганы бөөлөх үед өмсөх дээлийг хуяг гэж нэрлэдэг. Дээлийн хийц хэлбэр нь ерийн дээлээс ялгагдахгүй гөрөөсний арьсаар хийдэг. Дээлийн доод хормойг тойруулан цацаг манджиг зүүнэ. Дээлнийхээ ард мөрний орчим тус бүр хоёр ширхэгээр гурван ширхэг хэсэг өд хадаж, түүнээс 3 ширхэг хонхинуур хадна., 2 талын үзүүрээс суга уруу унжсан байдлаар 2 хэрэмний арьс уядаг. Дээлийн ар голоос зүүн мөргөл манджиг унжуулж, голын сүүл манджигт ан амьтны дүрс давуугаар хайчлан дээрээс доош наадаг. Бөгс орчмын хавиас хонь, ямааны ноос томж, өнгийн давуугаар өнгөлсөн нарийн урт рууз манджиг уяна. Бүгд 81 ширхэг манджиг байх ёстой гэдэг. Дээлийн зүүн мөрөнд тамхины сав зүүсэн, ар нурууны голд жижиг хонхнууд, сүх, холбого, нум, сум зэрэг зүйлүүдийг бэхэлдэг. Нум, сум, Сүх зэрэг зүйлүүд бол бөө рүн харь оронд очоод хортон, хар санаатан, догшин ширүүн онгодоос биеэ хамгаалж нум саадгаа авч яваа дүр үзүүлнэ. 81 ширхэг манджиг бол баруун зүүн тэнгэрийн эзэд болох учир тэдний тоогоор хийсэн байна. Холбого хонхинуур нь бөө онгодын хараал зүрэл хийхэд тэдний төлөөнөөс явдаг зүйл болно. Бөө удган уул эзний огторгуй, хурмаст тэнгэр очиход хэнгэрэг нь хөлөг, аян зоргол болж өгдөг. Хэнгэрэг нь хүрээ, бариул, зуузай, жолоо, горхи, бөгж, хонхинуур, булдруу зэрэг үндсэн хэсгээс бүрддэг. Заарин бол гурын арьсаар, удган бол согооны арьсаар хэнгэрэгээ бүрдэг. Хэнгэрэгний хүрээг тэнгэр ниргэсэн модны хавиас хар мод авч хийдэг байжээ. Бариулыг мөн ийм модоор хийдэг. Хэнгэрэгний мод авахдаа уул унагах модны дэргэд очиж үхэр, хонь, ямаа, адуу, тэмээ сааж Туг түмэн хуягтангууд Түмэн эрээн хамжаастангууд гэж хэлээд сүүгээ тал тал тийш нь өргөнө. Хэцний нүүрэн талд заарин хүн бол 15 эвэртэй буга, удган хүн бол согоо зурж, хоёр талд нь нар сар, үүний хоорондох зайд од мичид зурдаг. Бугаа цусан улаан өнгөөр, согоог одон цагаан, нарыг шараар, сарыг улаанаар будна. Энэ нь буга согоо үхсэн биш амьд байгаа гэдгийг үзүүлж хэрэг юм. Цохиурыг мөн тэнгэр ниргэсэн хар модоор хийдэг. Цохиурын дээд талд төмөр гол суулгаж, түүнд гурав гурваар есөн горхи углана. Цохиурын цохих талыг шилүүсны годоор бүрж, дотор талд цааны үе, цагаан хонины ноосоор зөөлөвч хийдэг. Бариулын үзүүрт цоолбор гаргаж, таван өнгийн давуу уясан байдаг. Энэ нь таван тэнгэрт өргөж байгаа гэсэн утгатай, Хэнгэрэг хийлгэсний дараа амилуулах гэж тусгай ёслол хийдэг. Амилуулсан хэнгэрэг бөө хүний итгэлт хөлөг гэж хэлдэг.